We kennen de blauwe kiekendief in onze contreiren vooral als overwinteraar. Maar wist je dat de soort in België ook als broedvogel voorkomt? En dat broedgevallen vaak onder de radar passeren omdat ze verrassend discreet zijn en door velen in het voorjaar nog als doortrekker worden aanzien? In samenwerking met Werkgroep Grauwe Gors, de Waalse en Nederlandse collega's van Aves-Natagora en Grauwe Kiekendief Kenniscentrum Akkervogels nam Vzw Veldwerk het voornemen om de prospectie naar broedende blauwe kiekendieven een duw in de rug geven. Achterliggend doel van dit grensoverschrijdend initiatief is om waarnemers in Nederland, Vlaanderen en Wallonië alert te maken en op die manier de verspreiding van de soort beter in kaart te kunnen brengen. En uiteraarden draagt die kennis ook bij tot het beter beschermen van de blauwe kiekendief, want op Europese schaal doet die het eigenlijk niet zo goed.
Ook al is de blauwe kiekendief vrij makkelijk te herkennen in het veld, toch vraagt het zoeken van territoria wel wat oefening. Gericht kijken naar baltsgedrag op kansrijke plekken in de juiste periode is heel belangrijk. De beste manier om het te leren is natuurlijk om concrete terreinervaring op te doen op een plek waar broedgevallen gekend zijn. Daarom trokken we in 2022 en 2023, telkens in april, met een 15-tal vrijwilligers en akkervogelexperten naar de glooiende regio tussen Samber en Maas, waar we kleine tot middelgrote loofbossen vinden in landschappen met afwisselend grasland en akkerbouw. Onze uitvalsbasis was telkens de jeugdherberg van Charleroi, van waar we met teams van 2 à 3 personen de regio in trokken.
Het is voor menig vogelaar moeilijk te vatten dat blauwe kiekendieven ook fervente bosbroeders kunnen zijn. Iedereen kent de plaatjes van kiekendievennesten in tarwe of andere gewassen (waar ze vaak ook beschermd moeten worden bij oogstwerkzaamheden) en de vogels zelf zien we meestal boven uitgestrekte akkers en weilanden. Toen we in 2022 de Waalse kiekendieven-expert Vincent Leirens op onze plaats van afspraak ontmoetten, keken sommigen dan ook raar op.
Hoewel Vincent al heel wat territoria van blauwe kiekendief op kaart had gezet, was onze missie in 2022 om zijn zoekgebied een extra scan te geven. Gebieden met gemengde loofbossen te midden van akkers en weilanden werden daartoe opgezocht. De moeilijkste klus bleek eigenlijk om in ongekend terrein goede uitkijkpunten te vinden om een voldoende groot areaal aan boskruinen te kunnen overschouwen. Op sommige plekken was zo'n overzicht enkel mogelijk op heel grote afstand, waardoor het soms zoeken was naar een speldenkop. Arendsogen en engelengeduld zijn dan nodig.
De moeilijkste klus bleek eigenlijk om in ongekend terrein goede uitkijkpunten te vinden om een voldoende groot areaal aan boskruinen te kunnen overschouwen.
In 2023 hadden we de uitdaging aangenomen om te zoeken in een naburig gebied waar zo goed als nooit naar broedgevallen van blauwe kiekendief wordt gezocht. We pakten we het deze keer wel anders aan en gingen voorafgaand op terreinbezoek om de meest kansrijke uitkijkposten te zoeken die bereikbaar waren met de wagen. Google Streetview was daarbij een goede vriend. Op die manier konden voor de editie van 2023 voorafgaand een 30-tal prima uitkijkposten worden aangeduid. Dat spaarde kostbare tijd uit voor de vrijwilligers, wiens ogen we vooral wilden inzetten voor het zoeken naar kiekendieven.
Wanneer het 'zoekseizoen' naar broedgevallen van andere soorten kiekendieven in de eerste helft van mei aanvat, ligt dat van bosbroedende blauwe kiekendieven al bijna achter de rug. Het beste moment om te speuren is midden april, maar er zijn zelfs al eind maart baltsende vogels gezien. Dat varieert van jaar tot jaar ook wel een beetje. Eind april zitten de meeste vrouwtjes blauwe kiekendief broedend op het nest en gedraagt het mannetje zich bijzonder discreet. De kansen om de daaropvolgende weken nieuwe territoria te vinden slinken enorm. De man vliegt slechts nu en dan een prooi aan naar het vrouwtje en houdt zich voor de rest opvallend gedeisd.
Mannetjes blauwe kiekendief zijn meesters in het ontsnappen aan de radar, het zijn de 'stealth fighters' onder de roofvogels
Zelfs wanneer de jonge vogels uitkomen en de prooivluchten aan intensiteit toenemen, blijft het vaak moeilijk. Wanneer we een man met prooi laag over boskruin zien scheren om vervolgens plots te verdwijnen, begrijpen we ook waarom. Ze zijn meesters in het ontsnappen aan de radar, het zijn de 'stealth fighters' onder de roofvogels. Net daarom is ook opvallend veel geduld vereist bij de speurders en wordt voor elk punt meerdere uren uitgetrokken. Het is eerder regel dan uitzondering om al die uren niets te zien. Maar op post blijven en de ogen openhouden voor die ene flits blijft de boodschap. Tijdens onze zoekweekends maakten de vele rode wouwen, een rondhangende zwarte ooievaar of een voorbijtrekkende visarend veel goed.
Er zijn wel wat voordelen te bedenken om een weekend lang met een groep mensen naar kiekendieven te zoeken. In de eerste plaats kan je met meerdere teams van 2 à 3 personen simultaan een heel groot gebied scannen. Mits je voorafgaand zoekkaarten en goede afspraken maakt, verloopt dat best vlot. In een Whatsapp-groep hielden de deelnemers elkaar op de hoogte van resultaten en praktische informatie en kan zowel de sfeer als scherpe focus erin worden gehouden. In 2022 leverde het zoekwerk tijdens het eerste iniatieweekend een indrukwekkend aantal van 7 territoria blauwe kiekendief op, waarvan 2 die tot nog toe onder de radar waren gebleven. Naast dat topresultaat was ook de 'initiatie' van meerdere expert-vrijwilligers geslaagd. Met deze leerrijke terreinervaring in het achterhoofd, groeide ook de goesting om in andere kansrijke gebieden op zoek te gaan.
In een Whatsapp-groep hielden deelnemers elkaar op de hoogte van resultaten en praktische informatie en kon zowel de sfeer als focus er in worden gehouden.
In 2023 zijn opnieuw 15 mensen enthousiast richting Charleroi getrokken, maar hadden we de weergoden niet mee. Veel regen en vooral de wind speelde parten, weersomstandigheden waarin blauwe kiekendieven niet bepaald uitbundig beginnen baltsen. De verwachtingen werden bijgesteld maar er werd niet minder uitbundig gezocht. Omdat we in 2023 in een nog onverkende regio aan de slag waren gegaan, was ook de terreinverkenning heel waardevol. Zo zagen alle teams kansrijke plekken met indrukwekkende aantallen zingende veldleeuweriken boven kleine akkerplateaus. Qua blauwe kiekendieven moesten we afkloppen op 1 nieuwe territorium en 2 broedverdachte waarnemingen. Leuk was wel dat alle vier kiekendievensoorten werden gezien, met een groep van wel 4 jagende mannetjes grauwe kiekendief als hoogtepunt. Ook in 2023 waren alle deelnemers vooral opgetogen over de opgedane kennis en ervaring - en over de sfeer die er ondanks de regen stevig bleef inzitten.
Dat is natuurlijk de hamvraag. De voorbije 15 jaar zijn door Werkgroep Grauwe Gors zeker zes broedgevallen en/of -pogingen van blauwe kiekendief gedocumenteerd in Haspengouw. En hoewel de dichtheden aan broedkoppels blauwe kiekendief tussen Samber en Maas vermoedelijk nergens in Nederland of elders België te evenaren zijn, moeten we wel aangeven dat in het merendeel van de Lage Landen ook nooit zó gericht gezocht is geweest. En dat willen de initiatiefnemers graag veranderen. Begin 2023 zijn daarom door Aves-Natagora, Vzw Veldwerk en Grauwe Kiekendief GKA potentieelkaarten gemaakt waarin zowel in Vlaanderen, Nederland als Wallonië regio's zijn aangeduid met broedverdachte blauwe kiekendieven. Vooral in 2024 hopen we daar de ogen gericht op te krijgen.
Het is aanbevolen dat de lopende Vlaamse soortbeschermingsprogramma's (SBP's) rond bruine en grauwe kiekendief hun focus verruimen naar de blauwe kiekendief en de nodige capaciteit en middelen vrijmaken voor gerichte zoekacties.
Een groep enthousiastelingen gaven in 2023 in Limburg al een eerste voorzet met een gerichte speuractie op plaatsen met recente broedverdachte waarnemingen. De oude mijnterrils bleken daarbij handige uitkijkpunten en werden urenlang bemand. De Limburgse campagne leidde niet tot een bevestigd broedgeval, wél bleven er rond het militair domein van Helchteren tot laat in het voorjaar onvolwassen vogels hangen. Het is niet zonder belang om onze kennis over blauwe kiekendief als Vlaamse broedvogel verder bij te schaven. Blauwe kiekendief doet het immers op schaal Europa niet zo goed en mogelijks dringen zich ook in 'broedbossen' beschermingsmaatregelen of een aangepast beheer op. Het is dan eigenlijk ook aanbevolen dat de lopende Vlaamse soortbeschermingsprogramma's (SBP's) rond bruine en grauwe kiekendief hun focus verruimen naar de blauwe kiekendief en er de nodige capaciteit en middelen voor vrijmaken.
In dit artikel werd beslist om geen gedetailleerde plaatsinformatie te geven over kwetsbare broedvogels. Dank aan alle enthousiaste vrijwilligers die aan de zoekweekends deelnamen en aan Renaat Polfliet en Nicolas Van Overmeeren voor het helpen bij de voorbereidingen.
Tekst en foto's: Freek Verdonckt
Dit initiatief kadert in het 'Lerend Netwerk grensoverschrijdende akkervogelbescherming' van het project 'Kennisloket Akkervogels' van Vzw Veldwerk.
