Akker- en weidevogels opsporen vanuit de lucht begon enkele jaren geleden als een high-tech verhaal. Ondertussen hebben drones op vele plekken en voor tal van doelsoorten hun intrede gemaakt. Oorspronkelijk was deze klus voorbehouden voor professionele piloten. Vandaag is dronegebruik veel toegankelijker en duiken ze op in tal van projecten. Vaak is de insteek die van een acute nood om dieren of vogels op een landbouwperceel tijdig te vinden en te beschermen, omdat nakende oogst of andere werkzaamheden anders nefast zouden uitdraaien voor hen. Drones hebben onmiskenbaar hun meerwaarde om snel en efficiënt informatie te verwerven die bijdraagt tot soortenbescherming.  

Omdat drones ook risico's op nefaste verstoring met zich kunnen meebrengen, is het niet onbelangrijk dat ze gebruikt worden met goede kennis van doelsoorten én met ervaring in het beschermen ervan. Vzw Veldwerk ging vorige zomer op werkbezoek bij twee ervaren organisaties om te kijken hoe dat concreet in zijn werk gaat, en welke aanbevelingen zij hebben om drones op een veilige manier in te zetten. 

Natuurwerkgroep De Kerkuil, Westhoek (Vlaanderen)

De vrijwilligers en medewerkers van Natuurwerkgroep De Kerkuil, bijgestaan door hun immer bevlogen coördinator Wim Bovens, volgen jaarlijks meer dan 100 nesten bruine kiekendief op in de Westhoekpolders. Zij  staan garant voor afspraken met landbouwers wanneer nesten moeten beschermd worden bij oogstwerkzaamheden. Vorig jaar vierde NWG De Kerkuil hun 25-jarig jubileum, het zijn dus ervaren rotten in het vak. Het broedseizoen van bruine - en sinds kort ook grauwe - kiekendieven loopt van april tot juli. In die periode is het een drukte van jewelste en dat vraagt, naast alerte speurders, een goede organisatie om een in een gebied van 10 gemeenten alle noden tot bescherming te kunnen overzien. Sinds twee jaar gebruiken ze daarbij ook drones. 

Onze secure werkwijze om nesten van kiekendieven te beschermen is op zich niet veranderd, maar met kleine eenvoudige drones winnen we tijd en kunnen we meer nesten op een veilige manier opvolgen.
 

Wim Bovens, coördinator Natuurwerkgroep De Kerkuil 

De basis van het beschermwerk blijft sinds het gebruik van drones onveranderd. Overal in het werkingsgebied gaan vrijwilligers en medewerkers vanaf eind april op zoek naar koppels bruine kiekendief die zich lijken te installeren. Met verrekijker of telescoop wordt vanop veilige afstand zoveel mogelijk informatie verzameld zoals bv. het perceel en de teelt waar het nest wordt gemaakt of de vermoedelijke datum waarop het vrouwtje op eieren zit. Nestplekken zoeken gebeurt nog steeds met veel engelen-geduld en met aloude technieken waarbij wat geometrisch inzicht goed van pas komt.

Bestaand werk verloopt efficienter

Op basis van al dit voorbereidend werk wordt in een centrale databank overzicht gehouden van alle broedparen en waar eventuele beschermingsnoden zich opdringen omdat bv. raaigras gemaaid moet worden of omdat wintergerst zal worden geoogst. De mensen van NWG De Kerkuil hebben ondertussen een uitgebreid netwerk en kennen de meeste landbouwers uit de streek. Een telefoontje is dan snel gepleegd. Nesten fysiek gaan bezoeken bij de start van het broedseizoen doet NWG De Kerkuil niet. Dat zou de vogels nefast kunnen verstoren, want vrouwtjes die nog op eieren zitten durven hierdoor wel eens hun nest verlaten. Ook verhoogt het maken van sporen, door naar het nest toe te lopen, de kans dat een vos nadien voor andere doeleinden het nest bezoekt.  

Toch zijn routine-nestbezoeken voor NWG De Kerkuil nodig om belangrijke informatie te verzamelen over de populatie bruine kiekendief of om de ouderdom van jonge vogels te kennen, in voorbereiding van onderzoekswerk zoals het ringen, wingtaggen of zenderen. Door de regel wordt daarbij steeds afgewacht tot er jongen zijn. Wim benadrukt dat de afweging om al dan niet naar een nest toe te gaan, àltijd geval per geval wordt bekeken: wanneer een bezoek meer risico's dan resultaat oplevert, wordt er niet gegaan. Het is net hier dat de drones zich nuttig maken voor NWG De Kerkuil.  

Een korte vlucht van een kleine drone kan die vaak tijdrovende klus van routinebezoeken namelijk op zich nemen zónder de risico's die bij een fysieke betreding komen kijken. "Op die manier wordt kostbare tijd van medewerkers en vrijwilligers gespaard en kunnen meer nesten worden opgevolgd op een seizoen", zegt Wim. Het zijn echter nog steeds dezelfde bedreven mensen die daarbij doorslaggevend werk verrichten. Zij zoeken op vooraf de vermoedelijke nestlocatie en verzamelen waarnemingen die een inschatting mogelijk maken vanaf wanneer er veilig gevlogen kan worden.  

Richtlijnen voor een veilige vlucht

Wim Bovens introcuceerde twee jaar geleden kleine drones (<250gr) met gewone camera's en leidde gericht ook een aantal medewerkers en vrijwilligers op tot piloot en co-piloot. Elke regio heeft zo zijn team dat in actie kan treden wanneer daar om gevraagd wordt. Om de veiligheid van kiekendieven (en andere soorten die in dezelfde gebieden leven) maximaal te garanderen houdt NWG De Kerkuil er wel een aantal belangrijke regels op na. We overlopen ze even.

Hou je drone aan de grond tot het helemaal veilig is en vlieg nooit alleen.  

 

Er wordt nooit onmiddelijk gevlogen bij aankomst in het veld. Wanneer we toekomen aan een perceel wintergerst laat Wim de drone netjes in de koffer zitten en neemt hij zijn verrekijker. Eerst kijken waar het mannetje rondhangt en je vergewissen dat die niet in de buurt rondhangt wanneer jouw drone de lucht in gaat. Dat kan best lang wachten zijn, maar omdat het vermijdbare verstoring is wordt die moeite gedaan.

Met een verrekijker informatie vergaren kan altijd alleen. Met een drone vliegen in nabijheid van een nest doe je altijd met twee. Aan de ene kant heb je de piloot, die focust natuurlijk op zijn of haar drone. De co-piloot houdt ondertussen nauwgezet de omgeving in de gaten en geeft de piloot snel instructies wanneer mogelijke verstoring optreedt. Wanneer Wim met zijn drone boven de wintergerst hangt, moeten we prompt terug omdat in de verte het mannetje komt aanvliegen. Bij elke vlucht gaat het welzijn van oudervogels en slaagkansen van het nest voor. 
 

 

 

 

Besteed geen overbodige tijd met vliegen boven het nest maar neem wel je tijd voor nazorg.

 

Omdat we de lijn kennen van het nest die voordien door een medewerker was vastgesteld, vliegt Wim op veilige hoogte quasi recht naar het nest. Een kleine kale cirkel verraadt de vermoedelijke nestplek. Er worden snel wat foto's en GPS-coördinaten genomen, de analyses van de beelden (aantal eieren of jongen, inschatting ouderdom jongen) gebeuren later op computerscherm en niet ten velde. Ook hier weer is de zorg voor vogels en de ambitie om zin mogelijk te verstoren de leidraad.  

De drone keert terug naar Wim's bestelwagen. Hij pakt alles in, neemt opnieuw zijn verrekijker bij de hand en wil nu wachten om de oudervogels te kunnen observeren om zeker te zijn dat die zich 'normaal' gedragen. Als je beschermwerk ernstig neemt, probeer je ook de impact van dit soort acties goed te documenteren. Elke dronevlucht wordt gevolgd door een debriefing die netjes in de boeken gaat. Hier toont zich het voordeel van medewerkers en vrijwilligers die aan de knuppel van de drone staan. Wanneer je een professionele piloot inhuurt is er namelijk steeds tijdsdruk.   

Dronebeelden bewaard voor onderzoek
 

Tenslotte nog iets over de camera. Op dit moment wordt enkel 'op zicht' gevlogen in de Westhoek. Drones met warmtecamera zijn van een flink hogere prijscategorie en vragen ook gecertifieerde opleidingen. Wim stelt dat warmtecamera's wel handig zouden kunnen zijn, maar ook beperkingen inhouden. Zo wordt er vaak enkel in de vroege uurtjes gevlogen, wanneer de bodem nog fris is en de oplichtende vogels of nesten met een warmtecamera makkelijker gevonden worden. Voor het vinden van nesten in granen volstaat de zichtcamera, voor nesten in natuurlijk habitat zoals rietkragen is dat een ander paar mouwen maar stelt de nood tot nestbescherming zich dan weer niet.

De foto's die gemaakt worden van kiekendievennesten tenslotte, worden gebruikt om een databank aan te vullen waar nauwgezet alle informatie genoteerd wordt. Op die manier krijgen verzamelde data  waarde om analyses over langdurige tijdreeksen mee te maken en zijn beelden niet beperkt tot leuke hebbedingetjes. Wat we alvast onthielden van dit werkbezoek: het gebruik van drones houdt heel wat soortenkennis en discipline in, het welzijn van de kiekendieven staat daarbij altijd op één. 

Grauwe kiekendief - Kenniscentrum Akkervogels, Groningen (Nederland)
 

Een zelfde boodschap krijgen we een week later, wanneer we s'morgens vroeg met Madeleine Postma en Toni Hoenders van Grauwe Kiekendief, Kenniscentrum Akkervogels afspreken. We ontmoeten elkaar aan een ruig terrein van de overheid, net naast Winschoten. Daar zou een kwartelkoning gehoord zijn. Er staan beheerwerkzaamheden gepland en aan GKA is gevraagd om met een drone met warmtecamera uit te pluizen of er zich een nest zou bevinden. Het uitpakken en operationeel maken van de drone vergt flink meer tijd, maar de beelden zijn indrukwekkend. Software berekent hoe de drone moet vliegen om elke plek overvlogen te hebben, vervolgens is het wachten op een rode wandelende vlek die op het beeldscherm verschijnt. We zien een kwartelkoning maar geen nest. Ook hier wordt een fiche ingevuld waarin alle informatie over de vlucht, de waargenomen soorten en eventuele verstoring wordt genoteerd.

Vervolgens gaat het richting de Groninger akkers voor de core business van GKA, kiekendieven beschermen. Er is eerder in het seizoen door vrijwilligers een nest van grauwe kiekendief in tarwe gevonden waar zorgen over bestaan. Het vrouwtje vloog recent nerveus rond terwijl zij eigenlijk op eieren moet zitten. Met de drone wil GKA duidelijkheid scheppen over de status van het nest. Als we aankomen zijn twee vrijwilligers al terplekke. Het mannetje is niet in de buurt, er kan dus veilig gevlogen worden. Net als bij NWGK is voorbereiding en nazorg bij elke vlucht telkens een must. Op aangeven van de vrijwilligers worden instructies gegeven aan piloot Toni om tussen derde en vierde spuitspoor van het tarweveld te vliegen. Een open plek valt op, er wordt op veilige afstand ingezoomd. In het nest liggen drie eieren, maar die lichten met de warmtecamera amper op. Ze zijn koud, het vrouwtje heeft het nest verlaten. Alles wordt opnieuw nauwkeurig ingevoerd. 

De drone wordt terplekke opgehaald door een collega-medewerker om onmiddellijk elders in te zetten. Er is maar één exemplaar en het werkingsgebied is best groot. Dankzij de inzet ervan kan GKA wel een pak tijd besparen voor routine nestbezoeken van grauwe kiekendief. Voorheen werd immers van bij het eerste nestbezoek standaard een nestkooi geplaatst om risico's op predatie in te dijken. Dat is telkens een pak werk en komt niet altijd gelegen als er die dag of week nog over zoveel andere nesten informatie moet worden verzameld. Met de drone kan nu gefocust worden op de routinebezoeken (om status en voortgang van nesten na te gaan) en kan het plaatsen van nestkooien voor het beschermen van jongen achteraf ingepland worden. 
 

 

 

 

Dankzij de inzet van drones kan het Kenniscentrum Akkervogels wel een pak tijd besparen voor routine nestbezoeken van grauwe kiekendief. 

 

Wat kunnen drones wel en wat niet? 

Het gebruik van drones en de opeenvolgende innovaties in deze sector doen grote ogen trekken. Met hulp van artificiële intellegentie wordt automatische beeldherkenning weldra ook een fluitje van een cent. Met gepaste software kunnen ze het menselijk waarnemingsvermogen makkelijk overtreffen en dat kan in sommige terreinsituaties best handig zijn. Maar opgelet, drones kunnen maar zien en interpreteren wat er door de lens zichtbaar is. Zo hebben warmtecamera's bijvoorbeeld de beperking dat ze vaak vogels of nesten missen die zich onder een overhangende graspol of ruigte bevinden. In heel wat situaties blijft een klassieke veldornitholigische benadering dus nodig, met name het geduldig wachten op aanwijzingen van oudervogels.  

Drones zijn geen speelgoed, en al zeker niet boven een nest van een kiekendief of kievit. Het loont daarom de aanbeveling voor de overheid om gebruik van drones in beheergebieden voor soortbescherming enigszins te reguleren en aan voorwaarden te onderwerpen.

Uit de werkbezoeken bij kiekendievenbeschermers in de Westhoek en Groningen leren we dat drones eigenlijk moeten beschouwd worden als een zesde zintuig voor akkervogelbeschermers die daarbij niet nalaten om zich in eerste plaats te laten leiden door ervaring en kennis van de soorten die ze beschermen. Dat, samen met goede werkafspraken, zijn bepalende voorwaarden om verstoring te voorkomen. Gezien de populariteit van drones en de steeds lagere drempel om ze binnen projecten voor akker- en weidevogels aan te schaffen, is dat niet onbelangrijk. Drones zijn geen speelgoed, en al zeker niet boven een nest van een kiekendief of kievit. Het loont daarom de aanbeveling voor de overheid om gebruik van drones in beheergebieden voor soortbescherming enigszins te reguleren en aan voorwaarden te onderwerpen.  

Focus op nest of habitat?

Tenslotte nog een woordje over het gebruik van drones binnen het bredere plaatje van soortgerichte werking. Het tijdig vaststellen van een nestlocatie bij een nakende bedreiging (zoals maaien of andere grondbewerkingen) is heel zeker een eerste en absolute voorwaarde voor een succesvol broedgeval. Het is geruststellend dat we dit via technische innovatie voortaan beter kunnen 'beheersen'. En toegegeven, een succesvolle vondst van een nest op akker of grasland dat vervolgens met veel toewijding door de landbouwer gespaard blijft geeft zowel betrokken vrijwilligers als landbouwer een voldaan gevoel. 
 

 

Een succesvolle vondst van een nest op akker of grasland dat vervolgens met veel toewijding door de landbouwer gespaard blijft geeft zowel betrokken vrijwilligers als landbouwer een voldaan gevoel. Maar daar stopt het vaak niet bij.

 

Maar daar stopt het vaak niet bij. Wat volgt in het verder verloop van nestbescherming in landbouwgebied is even belangrijk, maar vaak minder beheersbaar. We hebben het dan over het habitat waarin het nest zich bevindt. Biedt dat - na maaien of andere grondbewerkingen - nog voldoende dekking tegen predatoren? Zeker het maaien van grasland trekt steeds predatoren aan. Elektrische rasters of kooien kunnen dat deels verhelpen maar garanderen uiteraard niet de dekking waar een soort op rekende. Ook voedselrijkdom en toegankelijkheid van voedsel zijn habitatkenmerken die doorslaggevend zijn voor nestsucces. Een onbespoten voorjaarsbraak bv. kan met insecten en pionierende akkerkruiden een goede uitgangssituatie bieden, maar het gebruik van gewasbescherming of het klaarleggen van een zaaibed kan die situatie abrupt doen keren. Het uiteindelijke broedsucces en kuikenoverleving na nestbescherming blijft afhankelijk van wat het habitat deze soorten te bieden heeft. Laat ons vooral niet vergeten ook dáár op in te zetten.