Deze grijsbruine gestreepte gors lijkt op het eerste zicht een saai gekleurde vogel waar je weinig spektakel van mag verwachten. En toch… neem even de tijd om deze tamelijk ‘zware’ vogel van naderbij te bekijken. Naast de stierenek valt de snavel met tand onmiddellijk op. Het gaat om een knik in de snavel die ze nodig hebben om zaden te breken van akkerkruiden en graangewassen. Dat vormt overigens het leeuwendeel van zijn menu. De ‘stoere’ bouw maakt het beeld van deze vogel van zo’n kleine 20 centimeter groot, af.
Een vogel met stierenek en een 'tand' in zijn bek is best stoer
Het zijn vooral de jongen in het nest die worden grootgebracht met insecten alvorens ook zij overschakelen op een zadendieet. Net in die nestperiode heeft de grauwe gors 'stapelvoedsel' nodig onder vorm van talrijk beschikbare insecten zoals bv. rupsen en sprinkhanen. Dat grauwe gorzen voor de rest van het jaar rabiate zadeneters zijn, maakt hen ook extra kwetsbaar voor de zogenaamde 'hungry gap' die akkervogels in de late winter en het vroege voorjaar voelen. Vroeger was de akkerflora op en vooral langs percelen veel rijker waardoor van in de prille lente kleine zaden en jonge scheuten rijkelijk beschikbaar waren. Tegenwoordig zijn de akkerplataus in het voorjaar veel kaler, zijn er door ruilverkavelingen veel grotere percelen en minder randen, waardoor grauwe gorzen een voedseltekort voelen tot wanneer de wintergerst in korrel komt. We zien hen daar dan vaak gretig bijtanken.
Van nature is de grauwe gors een steppesoort, maar hij heeft zich de voorbije eeuwen in zowat heel Europa in het landbouwgebied gesetteld. Veel akkervogels worden daarom 'cultuurvolgers' genoemd. In onze contreien gedraagt grauwe gorzen zich bij voorkeur sedentair, dat betekent dat vogels jaarrond in de omgeving van hun broedhabitat verblijven. Pas bij een gebrek aan voedsel vertoont de soort zwerfgedrag, veelal s'winters en vaak in grote groepen. In een niet zo ver verleden kwam dat ook nog in Vlaanderen voor. Zo werd in januari 1997 nog een groep van ruim 600 grauwe gorzen gezien op een stoppelveld in de Grote Getevallei nabij Tienen. Begin jaren 2000 waren het de Hoegaardse akkerreservaten van Natuurpunt (die daarna de inspiratie vormden voor de beheerovereenkomsten 'faunavoedselgewas') die groepen van 200 à 300 grauwe gorzen aantrokken tijdens felle winterprikken.
Door het succes van de beheerovereenkomst 'faunavoedelgewas' vanaf 2009 verbeterde het aanbod aan wintervoedsel aanzienlijk in de Haspengouwse Leemstreek. Maar omdat deze maatregelen vanaf half maart telkens worden geploegd om opnieuw ingezaaid te worden, dekten ze maar een deel van de hongerperiode die Grauwe Gorzen doormaken. De gemengde grasstroken die toen ook hun introductie maakten als 'beheerovereenkomst akkervogels' konden de uitdaging niet inlossen om voor voldoende stapelvoedsel en veilige nestplaatsen te zorgen.
Tussen 2000 en 2017 maakte de grauwe gors in Vlaanderen een vrije val van 800 naar 50 broedparen. Sindsdien blijft de populatie middels intensieve zorgen op dat zorgwekkend lage aantal hangen en blijft herstel achterwege. Daardoor blijft het risico op uitsterven bestaan.
De Vlaamse broedpopulatie was bij de lancering van de beheerovereenkomsten in 2008 al van een geschatte 800 broedparen in 2000-2003 naar 250 broedparen gezakt. Ondanks de maatregelen bleef de achteruitgang ook in de daaropvolgende jaren doorgaan: traditionele overwinteringsplekken liepen leeg en op de randen van het verspreidingsgebied waren jaar na jaar minder zangposten. In 2017 bereikte de vrije val van de Grauwe Gors zijn dieptepunt met amper 45 à 50 broedparen in vier kleine clusters. Sinds dat jaar blijft de populatie middels intensieve zorgen rond dat zorgwekkend lage aantal schommelen maar blijft herstel achterwege. Daardoor blijft het risico op uitsterven bestaan.
Een goede winterconditie is belangrijk voor de Grauwe gors, maar een succesvolle voortplanting is nog crucialer. Grauwe gorzen bouwen hun nest steeds op de grond. In Vlaanderen is dat haast altijd op akkers, soms grasland, en sinds kort ook op beheerovereenkomsten als vogelakkers en luzernehooiland. Omdat ze als grondbroeder hun nesten bouwen op percelen waar geregeld landbewerkingen op worden uitgevoerd, maakt hen dat extra kwetsbaar. Op tarwepercelen loopt het meestal goed, maar in vroeg geoogste gewassen gaan nesten verloren (zoals bv. raaigras of erwten). Ook in semi-extensieve graslanden of maatregelen onder beheerovereenkomsten komen de eerste snedes nog steeds te vroeg om veilig te zijn voor grauwe gors. Ook drastische habitatwijzigingen , zoals bijvoorbeeld het plots verdwijnen van een insectenrijk perceel of de dekking vlakbij een nest, kan dermate verstorend werken dat een broedpaar er de brui aan geeft.
Grauwe gorzen zijn als grondbroeder extra kwetsbaar. Vroege oogst- en maaidata in gewassen en semi-extensieve natuurmaatregelen leiden al te vaak tot het verlies van nesten.
Gemiddeld leggen vrouwtjes vier eieren die in 12-14 dagen worden uitgebroed. In ongeveer evenveel tijd vliegen de jongen uit. Maar die vragen op korte tijd aanzienlijke hoeveelheden insectenrijk stapelvoedsel om groot te worden. We zien in die periode het vrouwtje druk in de weer met het zoeken en aanvliegen van (liefst) grote insecten terwijl het mannetje haar escorteert om alarm te kunnen slaan wanneer het onveilig is. In gezonde populaties zijn twee legsels per broedseizoen gangbaar. Net daar knelt het schoentje in Vlaanderen. Daar houden broedparen het zo goed als altijd bij één nest. Dat geeft onvoldoende nakomelingen om een populatie op peil te houden.
In gezonde populaties zijn twee legsels per broedseizoen gangbaar. Net daar knelt het schoentje in Vlaanderen, daar houden paartjes het bij één nest. Dat geeft onvoldoende nakomelingen om een populatie op peil te houden.
In 2006 werd op het symposium ‘Van de stakkers van de akkers naar de helden van de velden’ stevig aan de alarmbel getrokken over de zorgwekkende achteruitgang van akkervogels. Dat zorgde voor een schokgolf in Vlaamse en Nederlandse natuurstudiegroepen. Het symposium werd ook het vliegwiel voor Vlaanderens eerste akkervogelwerkgroep die daarbij de toen al iconische grauwe gors als vlaggendrager koos en de Haspengouwse kouters als werkingsgebied. Vrijwilligers van Werkgroep Grauwe Gors spenderen sindsdien jaarlijks honderden uren in het veld om met wintertellingen en jaarlijkse broedvogelkarteringen de vinger aan de pols te houden en waar nodig ook tot nestbescherming over te gaan. Ook worden talrijke veldonderzoeken opgezet opdat nieuwe inzichten tot effectievere beschermmaatregelen kunnen leiden.
Tekst: Freek Verdonckt
Bronnen: www.grauwegors.be en 'De zwanenzang van de Grauwe Gors in Vlaanderen', Werkgroep Grauwe Gors (themanummer akkervogels, Natuur.Oriolus 2018)
Foto's: Remar Erens en Freek Verdonckt
Op zoek naar akkervogels in de Leemstreek van 13 tot 16 juni
nieuws monitoring akkervogels grauwegors blauwekiekendief grauwekiekendief vrijwilligers grauwe-kiekendief
